Szelągowski Franciszek Ksawery (1898–1973), inżynier dróg i mostów, profesor Politechniki Warszawskiej.
Ur. 2 XII w Warszawie, był synem Aleksandra (zm. 1918), krawca, i Marii ze Stabrowskich (zm. 1923); miał czterech braci i siostrę.
Po ukończeniu w r. 1916 Szkoły Handlowej Zgromadzenia Kupców m. Warszawy podjął S. studia na Wydz. Inżynierii Budowlanej Politechn. Warsz. W r. 1918 przerwał studia i zgłosił się do WP. Ukończył w Warszawie Szkołę Podchorążych Saperów, po czym wziął udział w wojnie polsko-sowieckiej 1920 r.; służył kolejno w 1. p. inżynieryjnym, 1. baonie saperów i kompanii reflektorowej. Zdemobilizowany w stopniu sierżanta pod koniec r. 1920, kontynuował studia na Wydz. Inżynierii Budowlanej (od r. 1921 Wydz. Inżynierii Lądowej) pod kierunkiem Andrzeja Pszenickiego (budowa mostów), Leona Karasińskiego (wytrzymałość tworzyw), Stanisława Millera (statyka budowli), Stanisława Bełżeckiego (teoria sprężystości) i Juliusza Rudnickiego (wyższa matematyka). Równocześnie od 1 XI 1920 był młodszym asystentem Karasińskiego w Katedrze Mechaniki Technicznej (Wytrzymałości Tworzyw). Dn. 27 VI 1923 uzyskał stopień inżyniera dróg i mostów na podstawie napisanej pod kierunkiem Pszenickiego pracy dyplomowej, która rozwiązując zagadnienie sprężystości prętów o zmiennym przekroju przyczyniła się do zwiększenia bezpieczeństwa mostów stalowych. Dn. 1 XI t.r. objął stanowisko inżyniera w Katedrze Statyki Budowli u Millera. W r. 1924 władze Politechn. Warsz. skierowały go, w ramach stypendium rządu francuskiego, na kilkumiesięczne studia uzupełniające do Paryża w École de Ponts et Chaussées oraz na Sorbonie; tam pod kierunkiem É. Picarda zajmował się S. zastosowaniem funkcji eliptycznych i funkcji Bessela do badania niektórych klas równań różniczkowych, co później wykorzystał do optymalizacji kształtów łuków i sklepień.
Po powrocie do kraju w r. 1924 został S. w Katedrze Statyki Budowli starszym asystentem; w r. 1926 przeszedł na to samo stanowisko do Katedry Budowy Mostów, pracując odtąd ponownie pod kierunkiem Pszenickiego. Doktoryzował się w r. 1927 na podstawie pracy W sprawie stateczności prętów o zmiennym momencie bezwładności, wersja skrócona w „Przeglądzie Technicznym” (R. 53: 1927), w której zajął się zastosowaniem funkcji Bessela do zagadnienia stateczności prętów o zmiennym momencie bezwładności; w r. 1928 został adiunktem. Habilitował się w r. 1934 na Wydz. Inżynierii na podstawie pracy O kształtach równowagi cienkiego pręta kołowego w pewnych szczególnych przypadkach obciążenia (tamże R. 59: 1933), stosując do rozwiązania tego zagadnienia funkcje eliptyczne. T.r. otrzymał stanowisko docenta i odtąd prowadził wykłady oraz ćwiczenia z budowy mostów mniejszych, stalowych i drewnianych, a także podstaw mostownictwa i zastosowań matematyki w budownictwie.
S. badał metody rozwiązania tzw. płaskiego zagadnienia teorii sprężystości za pomocą oryginalnego zastosowania wzoru Schwarza. Zajmował się też analizą stateczności pasów ściskanych belek pełnościennych i sztywności prętów ustrojów mostowych oraz problemem głębokości posadowienia fundamentów podpór mostowych. Prowadził ponadto badania doświadczalne nad wytrzymałością połączeń spawanych i był pionierem przeprowadzenia wzmocnień starych mostów nitowych metodą spawania. Opublikował m.in. prace Wpływ siły krytycznej na statyczność prętów zginanych lub ściskanych mimośrodowo („Przegl. Techn.” R. 53: 1927), Stosowanie w konstrukcjach korzystnych naprężeń i odkształceń (tamże R. 55: 1929), Wpływ dynamiczny obciążenia ruchowego na mosty (tamże R. 60: 1934), Wzmocnienie małych przęseł mostu drogowo-kolejowego przez rzekę Wisłę w Toruniu („Inżynier Kolejowy” T. 11: 1934), Pierwsze wzmocnienie w Polsce mostu żelaznego za pomocą spawania łukiem elektrycznym („Czas. Techn.” R. 52: 1934), Badania pewnych połączeń spawanych („Przegl. Techn.” R. 61: 1935) i Pierwszy most kolejowy w Polsce z dźwigarami spawanymi („Inżynier Kolejowy” T. 13: 1936). Działał w Kole Inżynierów Dróg i Mostów Stow. Techników Polskich w Warszawie. Był jednym z prelegentów w cyklu szesnastu wykładów o budownictwie stalowym, zorganizowanym w styczniu 1935 przez Związek Polskich Inżynierów Budowlanych. W l. 1937–9 wykładał mechanikę budowli w wojskowej Wyższej Szkole Inżynierii w Warszawie.
Działalność naukową łączył S. z praktyką, m.in. w Wydz. Mostów Dep. Budowy i Utrzymania Kolei Min. Komunikacji opracował projekty typowych żelbetowych mostów kolejowych (o rozpiętości 4–10 m) i drogowych (o rozpiętości 10–20 m) oraz typowych przepustów sklepionych, prostokątnych i ramowych; do r. 1939 zweryfikował lub poprawił ok. 240 projektów mostów różnych konstrukcji. Projektował wiele rozmaitego rodzaju mostów jako inżynier wolnopraktykujący oraz kierował ich budową; w okresie międzywojennym jego dziełem było ok. 50 mostów i wiaduktów, a efektem współpracy – ok. 30 obiektów mostowych. Opracował i przeprowadził budowę największego w Polsce spawano-nitowanego stalowego mostu kolejowego przez Niemen pod Mostami (na linii Warszawa– Wilno) oraz jego dźwigara o rozpiętości 98 m, a także identycznego dźwigara dla mostu przez Bug pod Fronołowem (na linii Siedlce–Hajnówka). Zaprojektował stalowe mosty kolejowe przez Bug pod Włodawą (na linii Brześć–Chełm) i przez San pod Rozwadowem (na linii Lublin–Rozwadów), most kratowy przez Oleśnicę pod Wieluniem, żelbetowe wiadukty nad ul. Żmujdzką w Krakowie i na stacji Lipowa na linii Bydgoszcz–Gdynia oraz wiadukt kolejowy na linii Kraków–Miechów. Na linii kolejowej z Ustronia do Wisły zbudowano wg jego projektu dwa jednakowe (w Wiśle i Obłaźcu) jednoprzęsłowe stalowe mosty kratowe o dźwigarach trapezowych z jezdnią dolną o rozpiętości podporowej 40 m i ciężarze 102 ton. S. pracował przy konstrukcjach mostów na Wiśle – kolejowych: Średnicowego pod Cytadelą w Warszawie, Toruniu (dźwigary mostowe wspólnie z Pszenickim) i Górze Kalwarii oraz drogowych: Śląsko-Dąbrowskiego w Warszawie (opracował koncepcję kształtu mostu), Sandomierzu, Górze Kalwarii, Grudziądzu i Fordonie. Był autorem projektu pierwszego w Polsce wzmocnienia (za pomocą spawania) kolejowego mostu przez Wartę pod Orzechowem oraz pierwszych w Polsce spawanych dźwigarów dla mostów kolejowych: przez Drwęcę (pierwszego w Polsce spawano-nitowanego na linii Toruń–Sierpc o rozpiętości 13 m) i przez rzekę Sierpienicę (na linii Nasielsk–Sierpc o rozpiętości 20,2 m). Zaprojektował spawany dźwigar blaszany o rozpiętości 33,3 m dla mostu kolejowego przez rzekę Świder (na linii Warszawa–Otwock). Wspólny projekt S-ego i Zbigniewa Wasiutyńskiego (przy współpracy architektów Bohdana Lacherta i Józefa Szanajcy) uzyskał w r. 1937 pierwszą premię (trzecią nagrodę) w konkursie na most przez Wisłę w Warszawie, na wprost ul. Karowej.
Podczas okupacji niemieckiej pracował S. w l. 1940–2 w Tow. Fabryki Maszyn i Odlewów «Konstanty Rudzki i Spółka» w Warszawie; w l. 1941–2 był jej przedstawicielem we Lwowie, gdzie m.in. opracował projekt naprawy konstrukcji mostu drogowego przez Dniestr w Haliczu, a także projektował dźwigi i drewniane rusztowania. Brał udział w wykonywaniu mostów, począwszy od podpór mostowych z uwzględnieniem fundamentów kesonowych, skończywszy na mostach stalowych, z jednoczesnym projektowaniem i wykonywaniem na miejscu budowy wszelkiego rodzaju rusztowań drewnianych i urządzeń dźwigowych. Po powrocie do Warszawy prowadził w l. 1942–4 w Państw. Wyższej Szkole Technicznej wykłady i ćwiczenia z konstrukcji stalowych i mostów. Równocześnie brał udział w tajnym nauczaniu Politechn. Warsz., m.in. był recenzentem pracy doktorskiej Jerzego Mutermilcha, obronionej podczas tajnego posiedzenia komisji doktorskiej.
Po zakończeniu okupacji niemieckiej S. włączył się w lutym 1945 jako zastępca profesora w uruchomienie i odbudowę Wydz. Inżynierii Politechn. Warsz.; w l. 1945–7 był prodziekanem. Dn. 23 II 1946 otrzymał nominację na profesora zwycz. i objął na tym Wydziale Katedrę Budowy Mostów (od r. 1949 I Katedra Budowy Mostów; od r. 1951 była to Katedra Budowy Mostów Stalowych na Wydz. Budownictwa Lądowego, a od r. 1960 Katedra Mostów i Budowli Podziemnych na Wydz. Inżynierii Budowlanej). Pracę na uczelni łączył z działalnością w instytucjach związanych z transportem, m.in. w Min. Komunikacji był w l. 1945–6 naczelnikiem Wydz. Mostów w Dep. Budowy i Utrzymywania Kolei oraz członkiem Rady Technicznej przy Ministrze Komunikacji. Pełnił też funkcje doradcy technicznego: od r. 1946 w Dyrekcji Generalnej Kolei Państw., a od r. 1950 w Biurze Projektów Szybkiej Kolei Miejskiej w Warszawie; taką samą funkcję sprawował również w Centralnym Biurze Studiów i Projektów Min. Transportu Drogowego i Lotniczego. Od r. 1957 pracował równolegle w Wojskowej Akad. Techn. w Warszawie, kierując Katedrą Mostów, Przepraw i Dróg (przemianowaną następnie na Katedrę Mostów, Dróg i Lotnisk).
S. uczestniczył w odbudowie zburzonych podczas drugiej wojny światowej mostów, m.in. opracował projekt spawanych dźwigarów kratowych o rozpiętości 66 m dla odbudowanego mostu kolejowego przez Wisłę pod Cytadelą w Warszawie (otwarty w r. 1947) oraz projekt konstrukcji stalowej zburzonego w r. 1944 kolejowego mostu Średnicowego w Warszawie; wg jego obliczeń wykonano dźwigary pod południową parą torów (otwarte w r. 1949). Wg rysunków z jego przedwojennego projektu odbudowano most na Bugu pod Fronołowem (otwarty w r. 1949); dźwigary z tego projektu zastosowano też przy odbudowie mostów kolejowych przez Wisłę w Toruniu i przez San pod Rozwadowem. S. zaprojektował też i zrealizował nowe mosty, głównie na Wiśle: Śląsko-Dąbrowski w Warszawie (otwarty w r. 1949), kolejowo-drogowy w Grudziądzu (zaprojektował nowe przęsło, otwarty w r. 1951) oraz Fordonie i Krakowie (łącznica kolejowa Mydlniki-Gaj, oddany do użytku w r. 1959); w obu ostatnich przyjęto projekt dźwigarów dla mostu pod Fronołowem. W l. 1946–8 kierował S. zespołem, który opracował szczegółowy projekt mostu stalowego, kratowego, pięcioprzęsłowego, z jezdnią górną w Sandomierzu (otwarty w r. 1953) oraz projekt konstrukcji stalowej siedmioprzęsłowego mostu o długości 631,5 m w Górze Kalwarii (otwarty w r. 1954). W l. pięćdziesiątych opiniował projekt mostu Gdańskiego w Warszawie. Za opracowanie szeregu projektów wielkich mostów (m.in. mostu Średnicowego i Śląsko-Dąbrowskiego) otrzymał w r. 1949 Nagrodę Państwową I st.
W powojennej działalności naukowej zajmował się S. zagadnieniami teoretycznymi mechaniki budowli, teorii sprężystości i wytrzymałości prętów spawanych. Podał wzór na obliczanie niezbędnej głębokości fundamentu mostowego przy założeniu możliwości wypierania gruntu, tzw. wzór Maaga i Szelągowskiego (1949) oraz opracował metodę określania racjonalnych kształtów łuków i sklepień za pomocą funkcji specjalnych (1951). W l. sześćdziesiątych jako jeden z pierwszych polskich badaczy prowadził doświadczenia nad zastosowaniem klejenia w mostownictwie. Był też w Polsce prekursorem badań nad połączeniami na śruby sprężające oraz prowadził pionierskie badania doświadczalne nad zastosowaniem żywic syntetycznych zbrojonych włóknem szklanym; pod jego kierunkiem zbudowano z nich w l. sześćdziesiątych pierwsze w Polsce mosty doświadczalne. Wyniki badań publikował najczęściej na łamach „Archiwum Mechaniki Stosowanej” (O korzystnych kształtach sklepień mostowych, 1952 z. 3/4), „Archiwum Inżynierii Mostowej” (W sprawie stosowania metali lekkich w mostownictwie, 1955 z. 3/4, Badania wytrzymałościowe żywicy poliestrowej zbrojonej nitkami szklanymi, 1962 z. 4), „Bulletin de l’Académie Polonaise des Sciences. Série Téchnique” (State of stress in a disco loaded by internal concentrated forces, 1958 nr 3, On general solutions of plane problem of theory of elasticity, 1962 nr 2, Semi-plane disc with edge slit aced on by tangential stresses, 1965 nr 1) oraz „Rozpraw Inżynierskich” (Tarcza eliptyczna pod wpływem działania zewnętrznego, 1960 z. 4). Napisał podręcznik Mosty metalowe (W. 1966 cz. 1).
S. był członkiem zwycz. Polskiej Akad. Nauk Technicznych (od r. 1946 do zakończenia jej działalności w r. 1949). Był również członkiem korespondentem (1952) i członkiem rzeczywistym (1961) Wydz. IV – Nauk Technicznych PAN; w l. 1957–65 przewodniczył Komitetowi Inżynierii Lądowej PAN. Należał do Tow. Naukowego Warszawskiego (od r. 1949) oraz Tow. Mechaniki Teoretycznej i Stosowanej, a za granicą do Association Internationale des Ponts et Charpentes (od r. 1950). Dn. 30 IX 1969 przeszedł na emeryturę, ale nadal był czynny naukowo; opublikował m.in. prace The disc in the form of an eliptic ring aced on by external load („Bulletin de l’Académie Polonaise des Sciences. Série Téchnique” 1958 nr 3) i The state of stress in a circular ring disc with a radical cut and subject to internal pressure p. (tamże 1974 nr 1), a także drugą część podręcznika Mosty metalowe (W. 1972). Ogółem ogłosił ponad 120 prac, a pod jego kierunkiem uzyskało dyplomy ok. 200 inżynierów budownictwa mostowego; wśród jego uczniów znaleźli się późniejsi profesorowie: Tadeusz Białobrzeski (Wojskowa Akad. Techn.) i Henryk Czudek (Politechn. Warsz.) oraz konstruktorzy mostów: Leopold Jaczkowski, Stanisław Tucholski i Witold Witkowski. W działalności praktycznej uczestniczył S. w ok. 350 projektach mostów stalowych, żelbetowych, kamiennych i drewnianych, a samodzielnie wykonał ponad 50 zrealizowanych projektów, w tym osiem mostów przez Wisłę. Zmarł 14 VII 1973 w Warszawie, został pochowany 17 VII na cmentarzu Powązkowskim (kw. 1–9–15/16). Był odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1949) i Medalem 10-lecia Polski Ludowej (1955).
W małżeństwie zawartym 9 I 1926 (za specjalnym zezwoleniem władz kościelnych) z cioteczną siostrą Weroniką Stabrowską (zm. 1972) miał S. trzy córki: Irenę (ur. 1926), lekarza internistę, Krystynę (ur. 1931), magistra chemii, i Ewę (ur. 1934).
Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1944–1974, W. 1974 cz. 3; Biogramy uczonych pol., cz. 4 (fot.); Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984; Enc. Warszawy (1994), (błędna data śmierci); Jankowerny W., Jasińska M., Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1915–1965, W. 1972; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Nagrody państwowe w latach 1948–1980. Informator, Oprac. J. Adamowiczowa, Wr. 1983; Piłatowicz J., Ruch stowarzyszeniowy inżynierów i techników polskich do 1939 r. Słownik polskich stowarzyszeń technicznych i naukowo-technicznych do 1939 r., W. 2005 II; Słown. pionierów techn. (błędna data śmierci); Słown. techników, z. 8; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Wykaz zmarłych profesorów Politechniki Warszawskiej, W. 1984; – Chwaściński B., Mosty na Wiśle i ich budowniczowie, W. 1977 (fot. s. 246); Czapski M., Inżynierowie Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1991 s. 114–47 (fot.); tenże, Mosty drewniane, W. 2001; Czudek H., Franciszek Szelągowski, „Nauka Pol.” 1966 nr 3 s. 28–31 (fot.); Dziesięciolecie Politechniki Warszawskiej w Polsce Ludowej 1945–1955, W. 1956 s. 107, 173, 177; Gajewski M., Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny, W. 1979; Górski J., Warszawa w latach 1944–1949. Odbudowa, W. 1988; Iłowiecki M., Dzieje nauki polskiej, W. 1981 s. 274; Koło inżynierów dróg i mostów przy Stowarzyszeniu Techników Polskich w Warszawie 1924–1934, W. 1934 s. 57, 62; toż za l. 1924–39, W. 1939 s. 34, 42; 50 lat Wydziałów Inżynierii Budowlanej, Inżynierii Sanitarnej i Wodnej, Komunikacji, Geodezji i Kartografii Politechniki Warszawskiej 1915–1965, Red. B. Kalabiński, W. 1965 s. 18, 75–7, 503; Politechn. Warsz. 1915–65; Politechnika Warszawska 1915–1925. Księga pamiątkowa, Red. L. Staniewicz, W. 1925; Rolbiecki W., Geneza Polskiej Akademii Nauk (1930–1952), Wr. 1990; Sigalin J., Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta, W. 1986 I, III; Sterner W., Mosty Warszawy, W. 1960 s. 161, 163; 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976, Red. E. Olszewski, W. 1979; Wrona G., Polskie czasopisma naukowe w latach 1918–1939, Kr. 2005; Z dziejów Wydziału Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej w latach 1826–1970, Red. Z. Kietlińska, J. Mutermilch, W. 1983; – Politechnika Warszawska 1939–1945. Wspomnienia pracowników i studentów, W. 1990; – „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 42: 1949 s. 146–9 (częściowa bibliogr. prac S-ego); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Inżynieria i Budownictwo” 1973 nr 12 s. 523 (H. Czudek), „Młody Technik” 1974 nr 11 (H. Holender, fot., błędna data śmierci), „Nauka Pol.” 1974 nr 6 s. 179–82 (H. Czudek), „Przekrój” 1973 nr 1477, „Trybuna Ludu” 1973 nr 190, 199, „Życie Warszawy” 1973 nr 169, 172; – Arch. Politechn. Warsz.: sygn. 2624 (akta osobowe S-ego, fot.).
Józef Piłatowicz